Wie heeft hem niet gehoord, de opmerking dat “religie en de kerk verantwoordelijk zijn voor heel veel ellende en geweld op deze wereld.” Toen hij gisteren weer eens langs kwam kon ik het niet laten om het als onwaar te pareren met de tegenplaats: “ik denk dat mensen voor 100% verantwoordelijk zijn voor alle ellende op deze wereld.” Het klinkt me namelijk een tikkeltje te gemakkelijk om een abstract fenomeen als “religie” of “de kerk” verantwoordelijk te stellen voor de acties – zoals onderdrukking, moord, samenzwering en wat dies meer zij – van mensen.
Het eerste probleem is natuurlijk het ongespecificeerde van de positie. Er zijn veel religies en veel kerken die allemaal anders met de wereld omgaan en ze zijn bepaald niet allemaal intolerant en/of gewelddadig in de leer. De scope van een uitspraak als hierboven kan daarom alleen beperkt zijn, bijvoorbeeld “de Abrahamistische religies – jodendom, christendom en de islam – propageren intolerantie en geweld bij (een beperkt deel van) hun volgers.”
Dat laatste klinkt al een stuk beter strokend met de realiteit dan de eerste gemeenplaats. Wat die synagoge/kerk/moskee betreft denk ik niet dat er erg veel gehaatpredikt wordt vanaf de reguliere kansels, wellicht een paar uitzonderingen daargelaten. Het zijn toch de kerkgangers zelf die om de een of andere moverende reden gewelddadig worden en zelden de instituten zelf. En het is vrijwel altijd een kleine minderheid die dat doet. Hoe gek het in een tijd als deze ook klinkt: de meeste moslims zullen vriendelijke, vredelievende, tolerante en geweldschuwe mensen zijn, net zoals de meeste joden en christenen.
Een tweede en veel belangrijker probleem met de uitspraak hierboven is de willekeur ervan. Je kunt allerlei mechanismen zoals religie uit de samenleving isoleren en er dan iets gewichtigs over zeggen dat lijkt op een opmerking die hout snijdt. Een simpel voorbeeld daarvan is “van leven ga je dood.” Het is naar mijn mening een uitspraak van dezelfde orde als die hierboven. Ik denk dat religie (en kerken) zijn ontstaan als een logisch gevolg van onze bewustzijnsevolutie – met bijbehorende verklaringshonger – van Homo Sapiens (HS) naar Homo Sapiens Sapiens (HSS). Het is heel vroeg in ons bestaan ontstaan door een vrijwel blind mechanisme van culturele evolutie, waaraan we vanwege onze hardwarematige makeup met geen mogelijkheid hadden kunnen ontsnappen – ook al hadden we dat gewild. Religie is daarom net zo onvermijdelijk als mijn ogen en de snorharen van mijn katten.
Anders gezegd: Zet de mensheid nog 10.000 keer neer op deze planeet en religies worden bij een gelijkblijvende biologische evolutie” nog 10.000 keer uitgevonden. Het is niet voor niets zo dat er op de gehele planeet zo veel religies onafhankelijk van elkaar zijn ontstaan. We hebben alleen wel een voordeel met dat grote brein van ons: we kunnen onze evolutie actief beïnvloeden, dus we kunnen van religies waarin een god figureert afkomen als we dat willen. Ik verwacht ook dat dit gebeurt binnen twee eeuwen en dat godsgebaseerde religies daarna eenzelfde curiositeit zullen zijn als alchemie.
Religie komt dus uit onszelf en zit spijkerhard vast aan de ontwikkeling van onze soort. Dat denk ik. Hoe dat precies werkt op detailniveau schrijf ik een andere keer op, maar het werkt net zoals voortplanten. De morele structuur er omheen trouwens ook. Ook om dat recht-toe-recht-aan biologische fenomeen hebben we een heleboel meer of minder zuivere verhalen – “narratives” – heen gebouwd, waarvan je moreel van alles kunnen vinden. Maar vinden we seks en voortplanting daarom ook slecht? Ik dacht het niet.
Ik moet hier wat systematischer over nadenken. Meer dus later.
