In zijn laatste lezing – gehouden in 2009 – vertelt Tony Judt wat er mis is met de wereld: de Sociaal Democratische waarden waarvoor zo lang gestreden is door enkele generaties van politiek geëngageerde mensen in de jaren 60, 70 en 80, worden langzaam maar zeker met de grond gelijk gemaakt. Dit gebeurt wereldwijd en op een zeer rap tempo. Het alternatief dat ervoor in de plaats komt is een geglobaliseerd laissez-faire neoliberalisme, dat korte metten maakt met enige menselijkheid in de economie en ruim baan schept voor de macht van het geld.
Het is triest dat een groot denker als Judt er niet meer is. Hij overleed op 6 augustus 2010 op de jonge leeftijd van 62 jaar aan de gevolgen van een spierziekte. Zijn lezing, uitgezonden op 10 oktober 2010 door de VPRO in haar serie Tegenlicht, is tevens zijn publieke testament. Hij roept hier op tot het herdenken van de zwaar bevochten sociaaldemocratie en geeft ons ter overweging wat er mis is met een wereld waarin een duidelijk falende ideologie – die van het neoliberalisme – niet een grote schop onder haar kont krijgt maar nog steeds globaal aan kracht wint.
De serie Tegenlicht heeft als ondertitel: “De aanval op Europa†en onderzoekt de vraag waarom het Europa van nu langzaam lijkt weg te zakken in een moeras van financiële problemen en groeiend nationalisme in lidstaten met een traditioneel centrum-linkse reputatie. Wat is er met Europa aan de hand?
De beantwoording van die vraag ligt volgens mij in de handen van de sociaaldemocratische knappe koppen die nu zouden moeten zorgen voor een uitweg uit deze ellende. Alleen zitten die niet in de denk-tanks waarop nu de politieke elite lijkt blind te varen. Ik weet het niet zeker, maar een sterk vermoeden rijst: er wordt geluisterd naar de verkeerde mensen als blijkt dat het grote en snelle geld het nog steeds voor het zeggen heeft en een verregaande deregulering van de economie het standaard antwoord lijkt op alle problemen. Waarom bestaat die super-vrije (financiële) markt eigenlijk nog na de financiële crisis die we gehad hebben – en voor de golven die we er nog van gaan krijgen? Het zal toch niet waar zijn dat er nog steeds een integer beeld bestaat van een vrije mark die zichzelf kan reguleren en ook sociale doelen realiseert?
Ik heb het me al vaker afgevraagd: zijn die liberalen nu gewoon slecht omdat ze lak hebben aan het belang van de maatschappij en alleen maar aan hun eigen gewin denken, of zijn ze gewoon dom en echt overtuigd van het feit dat kapitalisten zichzelf kunnen reguleren als er een groter goed mee gediend is? Het laatste kan ik me gewoon niet voorstellen, omdat het van een uiterst doordringende naïviteit getuigt. Ieder kind kan zien dat kapitalisten allereerst hun eigen doel nastreven, dat is: de accumulatie van kapitaal. Dat daarbij regels in de weg staan lijkt ze vooral te irriteren, en waar ze om die regels heen kunnen, zullen ze dat niet laten. De wereld zit vol met voorbeelden die de impotentie van de kapitalist in de schijnwerpers zetten. Om er een paar te noemen: dodelijke gifwolken, zwaar vervuilende oliebronnen, lekke pijpleidingen, giftige voedingswaren, dodelijke genotsmiddelen, van antibiotica vergeven vlees, aard uitputtende productiemethoden, dier-mishandelende industrie-landbouw, zelf verrijkende kartelvorming, crisis opwekkende financieringsproducten, de lijst is oneindig. De teneur is wel duidelijk: kapitalisten zijn niet te vertrouwen, dus aan hen kan het welzijn van de wereld niet worden toevertrouwd.
Kapitalisten zijn mensen, en alle mensen moeten zich in beginsel ter verantwoording stellen aan een hoger, intermenselijk sociaal ideaal. Doen ze dat niet dan gaat het mis. Helaas lijkt het alsof “de neoliberalen†dat inderdaad niet doen. En als zij dan ook nog de kweekvijver vormen voor de machthebbers van vandaag – door een sterke grip te krijgen op de politieke arena en het volkse sentiment – dan hebben deze planeet en iedereen die er op leeft slechte kaarten.
Zou de neoliberaal, of de kapitalist, een speciale ondersoort zijn van Homo Sapiens Sapiens? Eentje die is verstoken van een specifieke subset van morele waarden? Wat krijg je dan; Homo Sapiens Amorales of zo.…? Je zou bijna gaan denken dat dit voor de authentieke neoliberale kapitalist een vereiste is.
Voor wat het waard is: ik ben een boek aan het lezen dat inzicht geeft in het neoliberalisme als ideologie. Het heet “De Utopie van de vrije markt†(2010) door Hans Achterhuis. Achterhuis is een filosoof die zeer toegankelijk schrijft en helder uiteen zet waarom het neoliberalisme te vergelijken is met het communisme. De richtingen zijn tegengesteld, het utopisch idealisme is congruent. Als deze frase je direct tegen de haren in strijkt, dan is dit boek alvast een aanrader.
Achterhuis levert wat mij betreft het eerste echt consistente antwoord dat ik al jaren zoek op de vraag wat er eigenlijk niet klopt aan de term “liberaal†in de duiding “neoliberalismeâ€. Ik ben van huis uit links en sterk anarchistisch genegen, en daar zit een idee over vrijheid aan vast. Vrijheid betekent dat iedereen goede kansen heeft en niet wordt bedreigd door krachten die een loopje nemen met de persoonlijke integriteit van de individu; of dat nu door een ander individu, een staat of door een ondernemer is. Iedereen heeft recht op een veilige en kansrijke omgeving. Simpeler is het niet te stellen. En dat principe staat boven het individuele recht om te kiezen en te handelen, omdat die keuzes of handelingen niet altijd samengaan met het recht op veiligheid voor iedereen. Ik zou liberaal – in de zin van veiligheid en vrijheid – dus graag uit de rechtse hoek willen hebben, maar dat gaat nu eenmaal niet. Ik kan niet zo maar even de hele nomenclatuur van de politiek omver trekken.
Wat Achterhuis me leert is om op een wat ontspannender manier met het bovenstaande om te gaan. Hij laat zien hoe de neoliberale ideologie in elkaar zit en hoe sterk deze is gevoed door Utopisch denken. Hij geeft hiervoor mooie doorkijkjes in het denken van Allan Greenspan en zijn ideologische voorgangster Ayn Rand, en alle spin-offs die je in dezelfde adem zou kunnen noemen – van Frits Bolkestein tot Milton Friedman … en in het excuus dat de eerstgenoemde maakt tegenover een Senaatscommissie voor het falen van de vrije markt en de daardoor ontstane wereldwijde financiële crisis. Hij erkent letterlijk dat het idee van de laissez-faire economie niet werkt – en zelfs fundamentele fouten bevat!
Neoliberalisme is de nieuwe pestepidemie die over deze planeet waart. Na 30 jaar door-etteren – dat is zo lang als de sociaaldemocratie daarvóór voet aan de grond heeft gehad – kunnen we tot geen andere conclusie komen dan dat het een gevaarlijke en mensonterende ideologie is, die het slechtste van de mensen naar boven haalt. We moeten er eigenlijk van af en terug naar een optimale mix van vrije markt en geleide economie. Zou dat er ooit nog van komen? Ik heb helaas geen antwoorden en ik kan niet in de toekomst kijken. Ik krijg wel koude rillingen van de toenemende verrechtsing van het Europa om mij heen. Die kruipt voort ondanks het openlijke falen van die zijde van het politieke- en culturele spectrum, en ik vraag mij hardop af of een electoraat dat zich in die richting blijft bewegen wel ooit tot haar zinnen gaat komen. Misschien moet Achterhuis op de verplichte boekenlijst voor maatschappijleer? Maar dan wel in een bewerkte vorm voor de “liberale” jeugd onder ons.
