Op 22 mei 2014 overleed Wojciech Jaruzelski, de oud leider van een nog Stalinistisch stuiptrekkend Polen totdat Lech WaÅ‚Ä™sa – de voorman van de eerste vrije Poolse vakbond Solidarność – als president het roer in 1990 overnam. Tot op dat moment was Polen een land dat vooral zijn best had gedaan om de Communistische Heilstaat uit te hangen; in die ambitie slechts voorbijgestreefd door de D.D.R.. Althans, zo kan ik mij de jaren van mijn late jeugd en vroege volwassenwording herinneren. Het Oostblok zag er op onze tv altijd uit als een regio waar je niet dood gevonden wilde worden, omdat het saai, oninteressant, te braaf en door-en-door van staatswege gecontroleerd was. Polen maakte op mij altijd een extra matte en afgevlakte indruk, omdat alles er lelijker, boerser en achterlijker leek dan elders achter dat IJzeren Gordijn. Natuurlijk, zoals ik al zei, was dat met uitzondering van de D.D.R., waar de Socialistische Ideaalstaat onder Honecker het langste overleefde van alle andere Sovjet-satellieten en waar de lelijkheid van de wereld een absoluut hoogtepunt bereikte.
De Poolse vrijheid werd vanaf de jaren 1970 zwaar bevochten. Je zou kunnen volhouden dat Polen de aanstichter is geweest van de hausse aan revoluties die aan het einde van de jaren 1980 door het Oostblok trokken. Ze tikte als het ware het eerste dominosteentje om, waarna alle autocratische “communistische” regimes in die regio omvielen. De vakbond Solidarność is instrumenteel geweest in het ontkiemen van de eerste democratische manoeuvres binnen de Sovjet invloedssfeer en ik zou gemakkelijk kunnen denken dat het Poolse volk met haar volharding daaraan debet is.
Om een lang verhaal kort te maken: Die volharding blijkt niet eindeloos te beklijven. Polen wordt door haar eigen regime bedreigd in haar democratie en dat gun je die anticommunistische revolutionairen van het eerste uur eigenlijk niet. Toch is het zich aan het voltrekken. De Poolse media worden aan banden gelegd door een wetgeving die ingrijpen in de berichtgeving en benoeming van functionarissen mogelijk maakt, waardoor de onafhankelijke media eigenlijk niet meer bestaan. Daarnaast wordt de macht van het Constitutionele Hof sterk uitgehold en gesymboliseerd, waardoor haar controlerende functie – tegen een te sterke staatsmacht over de burgers – wordt afgebroken. Het is terecht dat Polen vandaag officieel op haar vingers wordt getikt door de EU, die een vrije democratie met alle daarbij behorende instituten essentieel vindt voor het lidmaatschap van de Unie. En daarin heeft de Unie, momenteel bij monde van onze eigen Frans Timmermans, natuurlijk groot gelijk.
Ik vind de herrie die Polen nu krijgt terecht, maar probeer me tegelijkertijd te bedenken hoe dat met andere landen binnen Europa zit. Er zijn meer kandidaten voor een forse schrobbering omdat ook zij een loopje nemen met bijvoorbeeld de vrije pers of het principe van een functionerende rechtsstaat. Italië is daarvan een goed voorbeeld. Maar heeft Rome al wel eens op haar sodemieter gekregen? Ik dacht van niet. En naar ik mij herinner waren er meer landen daar in het zuiden waar de pers in meer of mindere mate is ingeperkt. En Hongarije? Hoe het ook zij, het is nu Polen dat de volle aandacht van heel democratieminnend Europa krijgt. Het zal haar waarschijnlijk niet bewegen om die omstreden wetten, die de pers en het Constitutionele Hof betreffen, in te trekken.
Ik kijk met spanning uit naar het vervolg. Er zit volgens mij een addertje onder het gras en dat is dat Warschau hier een punt wil maken naar Boze Buurvrouw Duitsland, dat er al een paar keer aan heeft meegewerkt dat Polen wild over de landkaart heen en weer werd geschoven. Vanuit Warschau wordt met de vinger richting Berlijn gezwaaid om niet nog een keer te proberen Polen de wet voor te schrijven. Duitsland zal echter, als kampioen van de Europese Stabiliteit en de zwaarbevochten Europese democratie, niet nalaten om politieagent te spelen als de integriteit van de Unie – die door tegendemocratische bewind op de nationale niveaus in gevaar wordt gebracht – moet worden bewaakt. Polen mag dan niet de enige zijn die rommelt met de democratie maar zij is nu wel de meest in het oog springende. Duitsland zal niet met de handen over elkaar blijven zitten kijken totdat de Jaruzelski’s daar weer naar binnen marcheren. Vooral dat laatste is natuurlijk zeer besmet in Duitsland.
